Tema Piše: Nikola Đoković
Globalna pandemija koronavirusa u ukrštaju sa globalnim zagrevanjem otvorila je prostor za preispitivanje i novo promišljanje onih tema koje su se aklamativno ili plebiscitno smatrale zatvorenima i “dogovorenima”. To je slučaj i sa urbanim planiranjem, sa osmišljavanjem gradskog života i opstanka unutar kompleksnih i hiper-funkcionalnih metropolitenskih prostora. Najurbanija mesta, poput Pariza, prednjače sa svojom vizijom poboljšanja i korekcije načina prebivanja, transporta i dostupnosti javnih službi i servisa. Carlos Moreno, profesor na Sorboni, skorije je izašao sa svojim predlogom inkluzivnog “15-minutnog grada”. Ovaj predlog nosi sa sobom aktivno, pa i interaktivno (uz pomoć digitalnih sredstava) uključivanje grada u zadovoljenje šest bazičnih egzistencijalnih funkcija – stanovanja, posla, saobraćaja, zdravstva, školstva i zabave.
Petnaestominutni grad, kako mu samo ime kaže, treba da omogući da sve ove aktivnosti budu demokratično dostupne u rasponu od 15 minuta hoda ili pak vožnje biciklom, dakako bez korišćenja ekološki nesavesnog automobilskog prevoza. Ovaj hiperlokalizam ima, međutim, i svoje ozbiljne nedostatke. Naime, odmah sa “lansiranjem” ovog relativno novog modela urbanog planiranja, pojavile su se i prve pukotine na fasadi. Insistiranje na prostornoj blizini je glasno kritikovano jer promoviše džentrifikaciju što vodi ka još većoj segregaciji i samoizolaciji delova grada koji se nalaze u susedstvu. Glavna manjkavost ovog projekta nalazi se u tome što on ne dovodi u pitanje postojeće vlasničke odnose i neoliberalnu, pseudodemokratičnu stratifikaciju “najurbanijih” delova grada. Time što kao svoju ciljnu grupu uzima građane koji pripadaju već uveliko dobrostojećoj srednjoj klasi, “15-minutni grad” ne može da preraste u egalitaristički i univerzalistički koncept koji bi ponovo uveo klasnu razliku u okrilje urbanog planiranja. Kao što je to primetila novinarka Alice Delaleu, kritikujući gradonačelnicu Pariza zbog toga što je isključio siromašnu populaciju okolnih naselja iz gradskog centra: kreiranjem grada od samih gradskih četvrti, dižu se novi zidovi i grad tone u samoživost.
Po meri čoveka
Samodovoljnost i samoživost kao hipostazirana obeležja karakterologije grada nisu svakako nove osobine, ali 21. vek znatno ubrzava proces ograđivanja gradskih četvrti, stvarajući situaciju koju je uočio još Bogdan Bogdanović, jugoslovenski arhitekta, urbanolog i vizionar: “Veliki London, Veliki Pariz – to su, u neku ruku, opsađeni gradovi, i razume se, nisu jedini. Više desetina najvećih evropskih gradova sami sebe opsađuju i guše.”[1] Bogdanu Bogdanoviću se urbano planiranje nametalo kao izazov koji je bio postavljen i pred jugoslovenski tip samoupravnog socijalizma, odnosno socijalizma “sa ljudskim likom”, kome je dobrim delom svog života, budući nazočan – svedočio.
Socijalistički grad je, po svojoj strogoj stratifikaciji, uključivao probleme komunalnog i socijalnog stanovanja u urbanistički plan gradnje. Urbano planiranje na prostoru SFRJ, podrazumevalo je stalno pregovaranje na lokalnom nivou. Ovo “pregovaranje” odvijalo se unutar okvira reformi tržišta stanovanja koje su sprovođene iz jednog centra. Privatno stanovanje u urbanim periferijama bilo je integrisano kao legitimno pravo radnika da ostvare svoje individualne interese, dok je u isto vreme otvaran prostor za same kolektive da ulažu u socijalni sektor, koji je uključivao rešavanje stambenog pitanja za one najugroženije.
Naravno, i ovako postavljen socijalistički model imao je svoje nedostatke. Glavni je bio taj što je granica između urbanih i ruralnih (nedovoljno urbanizovanih) delova grada trajno zamagljena, baš kao i moralne karakteristike koje su pripisivane tim sferama. Bogdanović je uvideo, još u ranom začetku, etičku i estetsku kompromitaciju koja je vrebala sa deurbanizacijom. Umesto da grad asimiluje one koji su u njega dolazili, događalo se upravo suprotno – “polugradski čovek je bio spreman da gradu velikodušno ponudi, pa i da nametne kodekse svojih vrlina”. Po meri ovog polugradskog čoveka, odvijala se, bar delimično, i sama urbanizacija. Pedesetih i šezdesetih godina prošloga veka, kako svedoči Bogdanović, “polugradski graditelj”, baš kao i svaki skorojević, samodovoljno je uživao u tome da se zadivljuje grandioznim i pompeznim graditeljskim poduhvatima.
Upravo u tim godinama, već tradicionalna srpska poluurbanizacija počela se preobraćati u paradnu, pa čak i propagandnu pseudourbanizaciju: “Ispod jeftino bleštave odore našeg socijalističkog velegradskog pejzaža […] još uvek se u svojoj paranoidno izdvojenoj gamzigradskoj kolibici od blata skrivao mali prestravljeni varvarin.”
Razaranje grada
Urbanitet u svom osnovnom značenju podrazumeva artikulisanost, uglađenost, usaglašenost misli i reči, reči i osećanja, osećanja i pokreta… Samim tim, on se može tumačiti i kroz osećanje stila onih osoba koji učestvuju u urbanom životu i planiranju. Urbanost kao proces, stoga nosi sa sobom kao svoju tamnu senku, mogućnost razgradnje svega onoga što grad čini gradom, kao i potpune destrukcije urbanog tkiva. Ako su grad, gradsko planiranje i urbanitet sinonimi za samu srž civilizacije, onda nasuprot urbanizacije stoji varvarstvo koje, naročito u vanrednim i kriznim situacijama kao što je rat, izbija na površinu i pokazuje svu potisnutu, nagomilanu mržnju prema svemu što grad predstavlja. Represija onog “podsvesnog” u gradu i čoveku, udružena je sa regresijom u arhajsko stanje varvarizma.
Tragedija ratova na prostorima bivše Jugoslavije, ogleda se i u tome što je na sceni bio primer urbicida, mrziteljske osvete gradovima, samom urbanitetu, kao i svemu što je predstavljalo grad kao civilizacijsku celovitost i zaokruženost. To nacionalističko, antiurbanističko divljanje, najpre se ogleda u načinu na koji je Vukovar sravnjen sa zemljom kako ne bi više nikad zaličio na sebe, ili pak u načinu na koji je Sarajevo opsedano i granatirano, pri čemu su uništavani svi postojeći, dobro poznati simboli urbanosti, koji su predstavljali svojevrsnu “ličnu iskaznicu” tog grada. Sumanuta zamisao velikosrpske elite – da se Vukovar izgradi u nepostojećem, “utopijskom” srpsko-vizantijskom stilu – dovoljno govori o autarhičnosti etničko “čistih” projekata, kao i o njihovoj suštinskoj, eklatantnoj zavađenosti sa civilizacijskim dometima.
Ako prihvatimo da su gradovi nosioci određene karakterologije i hipostaziranih personaliteta (u antropološkom smislu) onda se uništavanjem urbane supstance uništava i karakteristična “ličnost” koju je grad sobom emanira. Ali još nešto je tu po sredi. Grad se do kraja može poimati i upoznati tek ako se prodre u njegove dijahronijske taloge, u ono što se može nazvati dubinskim zapisom. Stoga se gradovi po svojoj suštini (ukoliko im je spašena “ličnost”) opiru etničkom i nacionalističkom svrstavanju. Oni su suštinski kosmopolitska i univerzalistički struktuirana mesta, mesta koja sadrže sedimente, nanose i svedočanstva nadnacionalnih i internacionalnih ukrštaja i uticaja.
Ono što je Bogdan Bogdanović posebno apostrofirao kao obeležje grada jesu upravo njihova semiotička i metaforička, pa i simbolička svojstva i čvorišta. Semiotički gledano, grad svakako jeste vrsta (hiper)teksta, i to onog koji se otkriva i raskriljuje njegovim stanovnicima u obliku palimpsesta. On je takođe i mesto memorijskih upisa, mesto pamćenja. Gradovi bez ovog memorijskog sedimenta su kao “ljudi bez podsvesti”. Formalni manirizam ne može ništa iskupiti od zaborava, razgradnje i nestajanja, baš kao i ljudske ličnosti koje sve zasnivaju na praznoj formalnosti svojih mehanički uigranih, spoljašnjih gestova.
Tranzicijsko urušavanje grada
Ako je rat sa sobom doneo urbicid, pustoš i deficite građanskog života, tranzicijski period u zemljama bivše Jugoslavije (pre svega u Srbiji), obeležen je pre svega divljanjem pseudourbanih planova izgradnje. Divlja gradnja koja se rukovodi čistim profitom sve se više uvodi u legalne tokove dok uveliko zauzima mesto generalnog urbanističkog plana. Duh grada kao i prepoznatljiva urbanistička logika iščezava pod udarima netransparentnih, mada velelepnih, megalomanskih projekata, kao što je na primer projekta Beograd na vodi. Gradsko zemljište se daje u bescenje na milost i nemilost investitorskom urbanizmu.
Današnjim gradovima tranzicijskog, etnonacionalnog, neoliberalnog ustrojstva, upravlja ista ona gradomrziteljska, ekstraprofiterska logika koja je u prošlosti obeležila toliko lokaliteta sopstvenom divljačkom mahnitošću. Za razliku od ratnog rušenja gradova do temelja, tranzicijski gradovi se razgrađuju upravo opsesivnim pseudourbanim zidanjima, novo-gradnjama, kojima se dalje razara duh gradske sredine. Ako je gradnjom u socijalizmu rukovodio “polugradski graditelj”, figura koja je ipak bila očarana hipermodernističkim urbanističkim planom i rešenjima, doba tranzicije obeležavaju građevine koje niču tako što se uništava sam modernistički osmišljen prostorni plan. Urbanisti i urbanolozi postaju suvišni, čak nepoželjni, izuzev onih naručenih. Dižu se građevine koje treba da svedoče o pokroviteljskom, “ktitorskom” pseudourbanizmu, o metropolitskom stremljenju i lažnom elitističkom sjaju samih naručioca.
Postkomunistički i postsocijalistički pejzaži grada otkrivaju sve veće udaljavanje od ideala grada po meri čoveka, što je bila utopijska projekcija i stremljenja prethodnog perioda. Na zaostacima vizije egalitarističkog, univerzalistički osmišljenog grada koji je trebalo da pripada svima, pa tako i onim najsiromašnijima i najugroženijima, niču otuđene, izolovane i ograđene celine koje služe isključivo najbogatijima, staroj-novoj prekaljenoj eliti. Nasuprot tim delovima, ostali delovi grada tonu u zapuštenost i nemar, dok se suburbani, pseudogradski i prigradski krajevi pretvaraju u nove favele. Svedoči se još samo kraj urbanizma kao plemenite, humanističke discipline.
[1] Bogdan Bogdanović, Tri ratne knjige, Novi sad, 2008.
Članak je objavljen u sklopu projekta MediActivism – Courageous young citizens test new ways to reclaim their cities, sufinanciran kroz program Erasmus+ Europske komisije. Objavljeni tekstovi odražavaju isključivo stajališta autora i ni na koji način ne odražavaju stavove Europske komisije.
ObjavljenoObjavljeno
