Tema Pišu: A. Vilenica, A. Džokić i M. Neelen
Rješavanje stambenog pitanja danas je izjednačeno s dizanjem cjeloživotnih kredita, a normalizirano je stanje u kojem je stanogradnja isključivo profitabilna aktivnost po jednostavnom i jednostranom modelu: developer profitira, mi se zadužujemo. Uspostavljanje novog, neprofitabilnog i solidarnog aktera u polju stanogradnje nije samo tehničko već i iznimno škakljivo političko pitanje. Na tom tragu, u Beogradu je nedavno osnovana stambena zadruga nastala kroz radionice Pametnija kuća u sklopu platforme Ko gradi grad.
Nova periferijska realnost u Srbiji u poslednjih dvadesetak godina stavila je u pogon novi (stari) model rešavanja stambenog pitanja “svako za sebe”. Takav model je proizveo situaciju u kojoj ogroman broj ljudi nije u mogućnosti da u zadatim uslovima reši stambeno pitanje. Pametnija zgrada je nastala iz potrebe da se napravi iskorak iz ove situacije i da se interveniše u norme aktuelnog tržišnog modela stanovanja, kako bi se pitanje stanovanja denaturalizovalo i odvojilo od prinuda neizdrživih mikro kredita, ekonomskog i socijalnog porobljavanja, siromaštva i rodno zasnovane zavisnosti. Pametnija zgrada je mogući model stanovanja i novog tipa kolektivnog aktera koji izlazi izvan uvrežene metode u kojoj samo developer može graditi i zarađivati. Ovaj model želi da se što više približi idealu priuštivog stanovanja za sve izvan/kroz/između/pored osvedočenih režima moći kojim dominiraju ekonomski akteri i njihovi profitni interesi praćeni političkim voluntarizmom.
Stanovanje od realnosti do fikcije?
Aktuelne stambene politike u Srbiji posledica su strukturalnih promena koje su pratile dezintegraciju Jugoslavije, posebno promenu društvenog u privatno vlasništvo.
U Jugoslaviji je razvijan specifičan model stanovanja, koji je bio u korelaciji sa novim proizvodnim odnosima zasnovanim na industrijalizaciji i podruštvljenim sredstvima za proizvodnju. Društveni ideal bio je zasnovan na punoj zaposlenosti koja je služila i kao kanal za distribuciju socijalnih dobara, uključujući i stanove. Stanovanje je bilo koncipirano kao osnovno pravo na korišćenje stambenog prostora, a u oblast stanovanja su uvođeni mehanizmi samoupravljanja Stanovi su dodeljivani na permanentno korišćenje, a distribuirani su preko rang lista zaposlenih. Ekonomski problemi i krize onemogućavali su ispunjenje ovakvih ideala i proizveli deficit stanova koji su zatim prema utvrđenim mehanizmima distribuirani uglavnom grupama višeg statusa, jer stanovanje nikada nije bilo definisano kao socijalno pitanje, dok su grupe sa nižim primanjima bile primorane da traže druge načine za rešavanje svog stambenog pitanja. Izlazne strategije stanovanja država je takođe pomagala pozajmicama i kreditima i različitim pogodnostima, što je stvorilo realnost u kojoj je u Beogradu 46 posto stambenog fonda bilo u privatnom vlasništvu. Oni koji nisu uspeli da se dobro pozicioniraju na rang listama, pribegavali su i ilegalnoj gradnji, što se takođe tolerisalo, ali je svakako bila važan simptom nemogućnosti sistema da odgovori na potrebe stanovništva.
Nakon 1990-ih situacija na polju stanovanja se drastično menja i na snagu stupa norma ultimativne privatizacije. Aneksom Zakona o stanovanju iz 1992. regulisan je otkup stanova u društvenom vlasništvu, kao da većina potencijalnih kupaca nikada nije odvajala procenat od svoje plate za stambeni fond. Nakon euforije otkupa stanova po relativno niskim cenama, kada je otkupljeno preko 90 posto stanova u društvenom vlasništvu, i slivanjem sredstava u državni budžet kojim se, po svemu sudeći, u to vreme finansirao rat, cene nekretnina su naglo skočile, formiralo se tržište, a stanovi su postali poželjna roba. Ova situacija ubrzo je proizvela model stanovanja “svako za sebe”. Tokom 1990-ih stambeno pitanje se uglavnom rešava neformalnom nadogradnjom ili nelegalnom gradnjom na periferiji grada gde su mnogi, prepušteni sami sebi, potražili rešenje svog stambenog pitanja. Za razliku od perioda socijalizma, ilegalna gradnja na najboljim lokacijama u gradu ili centralnim gradskim opštinama postala je opšte prihvaćena praksa i među novostvorenom ekonomskom elitom.
Kao važni akteri javljaju se i domaći investitori u stanogradnji. U konstantnoj potrazi za smanjenjem troškova oni takođe zaobilaze zakonsku regulaciju ulaskom u sivu ekonomiju, oslanjanjem na neformalne kanale i koruptivne prakse. Takvu stanogradnju često su pratile malverzacije u kojima je jedan stan prodavan po dva i više pute, čineći kupovinu stana opasnom igrom s neizvesnim ishodom. Nezadovoljstvo prevarenih građana kanalisalo se u akcijama kampovanja u nedovršenim objektima ili čak oduzimanjem objekta od investitora u pokušaju da se zgrade samostalno završe. Kao jedini mehanizam socijalnog stanovanja tokom 1990-ih funkcionisao je Solidarni fond za stanovanje, koji je radio do 2004. godine i služio uglavnom kao servis za subvencionisanje izgradnje stanova za one sa srednjim prihodima. Ovome treba dodati i činjenicu da je danas preko 15 posto stanova prenaseljeno, da značajan broj stambenih jedinica nema kanalizaciju, da više od 15 posto stanova nije izgrađeno od čvrstog materijala ili ne zadovoljava osnovne kriterijume stambene namene. Poseban problem je privatni rentijerski sektor koji je u potpunosti neregulisan i spada u domen crnog tržišta, što znači da vrlo retko postoje ugovori, da ne postoji praćenje i regulisanje rente, što one koji iznajmljuju stanove dovodi u vrlo ranjiv položaj. Efekat privatizacije je i činjenica da javni rentijerski sektor gotovo ne postoji, prisutan je samo u malom broju slučajeva, od kojih je najveći broj onih stanova koji se nalaze u procesu denacionalizacije.
Nakon 2000. počele su pripreme za masovnu legalizaciju ovog izvanzakonskog mehura, regulisanu 2009. godine novim Zakonom o legalizaciji. Činjenica je da je do danas samo mali broj objekata legalizovan, dok većina moćnijih igrača uspešno izbegava skupu i dugotrajnu proceduru. Do 2008. godine, uoči ekonomske krize, zabeležen je skok cena nekretnina po kvadratnom metru u boljim zonama Beograda, dostižući cenu od 3000 evra bez poreza. Stan od 41m2 kod novobeogradske Arene se, na primer, prodavao za 123000 evra. Iako su cene po m2 poslednjih godina značajno umanjene, to ni na koji način ne rešava pitanje stanovanja svih onih kojima je stambeni prostor potreban. Prosečna plata u Beogradu u julu 2013. godine bila je 435 evra, što zajedno sa skiciranim stanjem čini očiglednim razloge zbog kojih, prema zvaničnim procenama, 140 000 ljudi nema rešeno stambeno pitanje, dok je u realnosti taj broj mnogo veći. Ova situacija još više se pogoršala aktuelnim merama štednje koje se sprovode u Srbiji u cilju strukturalnih prilagođavanja i smanjenja budžetskog deficita.
Stan za života?
Pametnija zgrada je započela svoj rad s namerom da iskorači preko zadate norme i modela rešavanja stambenog pitanja kroz nepriuštive stanove na tržištu, polazeći od premise da je način na koji se dolazi do rešavanja stambenog pitanja društveni konstrukt, a ne prirodno stanje. Osnovna ideja je bila da se pronađe i promisli model za izgradnju stambenog prostora koji će biti dostupan većini onih koji pod trenutnim tržišnim uslovima to sebi ne mogu da priušte.
Pametniju zgradu inicirala je platforma Ko gradi grad* krajem 2012. godine. Nakon prvog sastanka, grupu od 30-ak ljudi sa različitom motivacijom, prvenstveno egzistencijalnom ili profesionalnom, objedinio je politički motiv – činjenica da je zajednica onih “koji nemaju” ugrožena samom praksom privatnog vlasništva koja reprodukuje diskriminaciju i alijenaciju. To je profilisalo rad grupe u pravcu stvaranja modela zasnovanog na saradnji i solidarnosti, što bi trebalo da omogući politički fokusiranije i određenije delovanje na terenu na kojem se sistematski gase i potiskuju mogućnosti čiji nosilac nije developer.
Tokom višemesečnih zajedničkih diskusija i rada, uz učešće teoretičara i pravnika, kao organizacioni model i pravni subjekt predložena je stambena zadruga, ali je kao model, poznat i prisutan u različitim istorijskim trenucima u lokalnoj sredini, morao da bude iznova osmišljen. Kroz izmene u zakonodavstvu tokom poslednjih dvadeset godina moguće je pratiti kako se sve manje i manje podržava format stambenih zadruga. Sklonjen na stranu, ovaj oblik organizovanja se degenerisao u koruptivnoj praksi i skliznuo ka tržišnoj logici, čije je delovanje svedeno isključivo na profit. Stambene zadruge, koje danas rade u transformisanom vidu u Beogradu, funkcionišu kao posrednik između investitora i onih kojima je stan potreban, bez ikakvih pogodnosti za buduće stanare. Kao glavni zadatak “pametniji” model stambene zadruge postavio je dovođenje u pitanje osnovnih principa koji su onemogućili rešavanje stambenog pitanja, a to su profit, bilo finansijski, simbolički ili oni manje merljivi, i vlasništvo. Jedan od predloženih modela kojim bi se delimično rešio problem individualnog vlasništva jeste prebacivanje vlasničkih prava na stambenu zadrugu, čime bi zadrugari postali rentijeri po pristupačnim cenama određenim na skupštini. Kako bi se ograničila mogućnost profitiranja, predloženo je ograničenje rasta cene jednom kada je stan završen. Ukoliko bi neko želeo da se odseli i proda svoj stan, mogao bi samo da vrati ono što je investirao u gradnju. Na taj način bi mogućnost ulaska novih ljudi bila konstantno otvorena.
Model zadruge takođe je pružio grupi mogući okvir za proizvodnju alternative modelu “ja nemam stan – ja imam stan” ka modelu “mi nemamo stan – mi imamo stan”. Ovakav pristup implicira odbacivanje postojećeg modela zasnovanog na strahu i konstantnim pretnjama od mogućih prevara, ka modelu koji bi bio otvoren za sve one u istoj nevolji da doprinesu stvaranju modela koji bi se u perspektivi obraćao hiljadama onih što ne mogu da dođu do stana pod trenutnim okolnostima, kako bi se prešlo sa principa “mi” u princip “svi”.
Pored organizacionog modela grupa je napravila i okvirni proračun potrebnih sredstava za gradnju i finansiranje zasnovan na solidarnoj ekonomiji između ekonomski nejednakih učesnika, što podrazumeva isključivanje investitora kao posrednika i tržišnih modela kreditiranja, a oslanja se većinom na resurse same grupe. Model predviđa umanjenje troškova komunalija izgradnjom stanova visoke energetske efikasnosti, umanjenje troškova građevinskog materijala i rada kroz kolektivni pristup koji se oslanja na samo-izgradnju i uradimo-zajedno tehnike kad god je to moguće, umanjenje troškova instalacija (sanitarna i kuhinjska oprema) kroz zajedničku kupovinu, optimizaciju veličine stanova, tako što će neke funkcije postati deo zajedničkog života (poput zajedničke vešernice, soba za goste, ali i društvenog centra itd). Struktura predviđa uključivanje samo 20% članova koji su u stanju da odmah ulože neophodnu sumu prodajom prethodnog neadekvatnog stana, dok je 80% stanova namenjeno ljudima kojima je to nedostižno. Oni koji se uključe u ovakav poduhvat, mogli bi da izaberu na koji način će doprineti: da li kroz avansno ulaganje, dugoročno mesečno otplaćivanje ili (delimično) sopstvenim radom. Proračun je napravljen u odnosu na statističke podatke prema kojima prosečan prihod po domaćinstvu iznosi RSD 59,898 ili 518€, prema čemu nije moguće očekivati da domaćinstvo troši više od 15 posto ili 80€ na stan i komunalije, što u realnosti onih koji tek ulaze na stambeno tržište višestruko premašuje ovu sumu.
Problemi na terenu
Tokom rada grupa Pametnije zgrade suočila se sa nizom realnih i potencijalnih problema što tehničkih, što zakonskih i proceduralnih, a što onih ideološko-političke prirode.
Najpre, kako bi jedan ovakav model bio moguć, potrebno je da opštine, grad ili država prepoznaju značaj ovakvog modela stanogradnje i zemljište ponude na upotrebu pod veoma povoljnim uslovima ili bez nadoknade, da znatno umanje plaćanje naknade za gradsko građevinsko zemljište i obezbede uslove da se krediti kojima se finansira gradnja ostvare na nekomercijalnoj (beskamatnoj ili nisko-kamatnoj) osnovi. Poseban problem predstavlja i energetski monopol u Srbiji koji otežava proizvodnju sopstvene energije ogromnim taksama koje je neophodno platiti državnim energetskim kompanijama. Kako bi ovakav projekat bio moguć, neophodno je da država počne da podržava lokalnu proizvodnju energije. Svi ovi problemi stavljaju grupu pred izazov lobiranja političkih aktera. Deo grupe je u pravcu ostvarenja bolje vidljivosti i provere pojedinih pretpostavki koje je grupa razvila, odgovorio ove godine na arhitektonski konkurs MILD home, koji je raspisala beogradska Opština Savski venac, i dobio jednu od tri ravnopravne prve nagrade što je otvorilo put za moguće razgovore i pregovaranja sa političkim akterima.
Jedan od potencijalnih problema ovakvog pristupa takođe su i mogući kontra efekti koje model može da proizvede. Uvođenje neprofitnog modela stanovanja i gradnje ispod tržišne cene direktno ugrožava teritoriju investitora i njihovih mogućih kupaca. Opasnost leži i u mogućim pritiscima investitora na političke aktere i u uvođenju novih mera za zaštitu tržišnih uslova. Potencijalna opasnost takođe leži u preuzimanju obaveza države i umekšavanje potencijalne socijalne pobune koju bi ovakav model mogao delimično da normalizuje, jer ne rešava suštinski sistematski problem.
S druge strane, opasnost je takođe prepoznata i u potencijalnom etiketiranju projekta kao preterano subverzivnog, ukoliko bi se otvoreno išlo sa kritikom dominantnog periferno-kapitalističkog ekonomsko-političkog sistema i njegovih ideoloških mehanizama, što bi moglo da dovede do izostanka neophodne institucionalne pomoći.
Neophodno je, takođe, imati u vidu i da ko-stanarska metodologija i lobiranje može imati i vrlo različite socijalne ciljeve, obojene različitim ideološkim pozadinama koje oblikuju motivacije i ambicije učesnika. U pravcu boljeg sagledavanja različitih ideologija u igri: ideologija koncepta Pametnija zgrada, grupe Pametnija zgrada, tima koji je radio na arhitektonskom konkursu, fondacije koja je do sada finansirala Ko gradi grad, Kulturnog centra Rex, gde se održavaju sastanci i koja funkcioniše kao partnerska organizacija, ideologija Opštine Savski venac i projekta MILD Home, pokrenuta je interna anketa koja se bavi motivacijom, zahtevima, očekivanjima i drugim pozicijama svih onih oko Pametnije zgrade.
Na kraju, važno je istaći da se ključna prepreka za inicijativu vratila upravo na suštinskom mestu pokušaja uvođenja novog aktera u polje stanogradnje i potvrdila početnu dijagnozu: sistematsku marginalizaciju i isključivanje svih potencijalnih inicijativa koja dolazi odozdo i koja bi mogla da ugrozi interese i biznis dilove vladajuće oligarhije. Tokom rada na Pametnijoj zgradi premijer Srbije je izašao u javnost sa novom inicijativom koja bi trebala da ublaži neizdrživo stanje mera štednji. U pitanju je inicijativa za izgradnju od 50 do 100 000 pristupačnih stanova po ceni, sličnoj onoj do koje je došla i Pametnija zgrada, od oko 400 evra po metru kvadratnom, koje bi gradili isključivo komercijalni investitori, na državnom zemljištu, uz obezbeđivanje bezinteresnih kredita. Predlog je stigao sa naznakom da je ovo zadatak za koji samo strani investitori, kao što su oni iz Ujedinjenih Arapskih Emirata, imaju kapacitete.
Stanovanje kao deo zajedničke borbe
Pametnija zgrada je samo jedna od mogućih mikro strategija delovanja i preživljavanja u trenutku kada se suočavamo s neizdrživo socijalno neosetljivim stambenim politikama, koje tek stvaraju uslove za bogaćenje manjine, a daleko su od toga da rešavaju stambeno pitanje većine. Ovakvi modeli mogu imati ulogu suočavanja političkih aktera sa njihovom vlastitom političkom neodgovornošću, ali i privremene mogućnosti za rešavanje egzistencijalnih problema. No, kada govorimo o stanovanju u bilo kojoj meri, neophodan je i uvid u mogućnost zajedničkog sistematskog delovanja i promena uslova života i rada u pravcu pravednijeg društva za sve, izvan osvedočenih odnosa moći.
Neposredni problem koji upravo svedoči o neodrživoj situaciji u polju stambenih politika, a sa kojim se danas suočavamo, predstavljaju i novi mega projekti uglavnom elitnog stanovanja, poput Beograda na vodi. Takvi projekti pokreću nova iseljavanja korisnika stanarskih prava bez obezbeđivanja adekvatne alternative za život i postaju nova mašina za proizvodnju siromaštva i beskućništva, ali i getoizacije elita. Pitanje stanovanja u lokalnim borbama često predstavlja sekundarno pitanje. Ono što je neophodno jeste da ovo važno strukturalno pitanje ponovo prisvojimo kao neodvojivi i neodeljivi deo dinamike političkog delovanja.
*Ko gradi grad platformu su 2010. u Beogradu pokrenuli Marko Aksentijević, STEALTH.unlimited (Ana Džokić i Marc Neelen) i Kulturni centar Rex.
Bibliografija i izvori
(U ovom tekstu su korišćene ideje i informacije koje su prikupljene i razvijane kroz “radne stolove” Pametnije zgrade, kao i delovi teksta: “Smarter Building”, Ana Džokić i Marc Neelen sa Markom Aksentijevićem i Nebojšom Milikićem, za arhitektonski časopis ERA21, Prag, 2013)
Mina Petrović, 15. Serbia, u: Josef Hegedus, Martin Lux, Nora Teller (eds.), Socia Housing in Transition Countries, Routledge, London, 2013.
Sreten Vujović i Mina Petrović, Belgrade’s post-socialist urban evolution: Reflections by the actors in the developement proces, u: Kiril Stanilov (ed.), The Post-Socialist City, Springer, Dordrecht, 2007.
Dubravka Sekulić, Glotz Nicht so Romantisch!: On Extralegal Space in Belgrade, Jan van Eyck Academy, Maastricht, 2013.
David Harvey, Rebel Cities, Verso, London, 2012.
Podaci Zavoda za informatiku i statistiku Grada Beograda
Tekst je uz dopuštenje autora i uredništva te u suradnji s udrugom Mladih antifašistkinja i antifašista Zagreba preuzet iz časopisa Nepokoreni grad.
Objavljeno
